Οι καλύτερες ταινίες του 2023

Oppenheimer [Chris Nolan]

Μια σπουδαία ταινία για τα ηθικά διλήμματα του πατέρα της ατομικής βόμβας. Ο Οπενχάιμερ, αριστερός Εβραίος, πείθεται να εργαστεί για την κατασκευή του υπερόπλου που θα νικήσει τον Χίτλερ, αλλά αργότερα παίρνει έναν δρόμο χωρίς επιστροφή, προς μια αμφίβολη δόξα. Ο Νόλαν δείχνει να ενηλικιώνεται σκηνοθετικά και μας προσφέρει μερικές σκηνές που θα μείνουν στην ιστορία του κινηματογράφου.

Living/ Αισθάνομαι ζωντανός [Oliver Hermanus]

Στο Λονδίνο του 1953, ένας προϊστάμενος δημόσιας υπηρεσίας διευθύνει το χαρτοβασίλειό του με αδιαφορία για τους υφισταμένους του και αναλγησία για τους πολίτες. Όταν μαθαίνει ότι του απομένει ελάχιστος χρόνος να ζήσει, όλα παίρνουν αναπάντεχη τροπή. Εμπνευσμένη από μια νουβέλα του Τολστόι και το Ikuru του Κουροσάβα, σε σενάριο Κάζουο Ισιγκούρο, η ταινία καταφέρνει να γεννήσει αισιοδοξία από ένα θέμα που μοιάζει βαρύ.

Killers of the Flower Moon/ Οι δολοφόνοι του ανθισμένου φεγγαριού [Martin Scorsese]

Ένα έπος για το πώς η γενοκτονία των Ινδιάνων με στρατιωτικά κυρίως μέσα στον 19^ο αιώνα, ολοκληρώνεται μέσω της απληστίας στον 20^ο. Ένας αδύναμος άνθρωπος αφήνεται να παρασυρθεί από τον ισχυρό άνδρα του τόπου σε εγκλήματα που συχνά μοιάζουν να στρέφονται ενάντια στον ίδιο τον εαυτό του. Παρά την αξιόλογη εικονογραφία, ο Σκορσέζε μένει στο ψυχολογικό επίπεδο χωρίς να πολυαγγίζει το πολιτικό.

How to Blow Up a Pipeline [Daniel Goldhaber]

Οκτώ νεαρά άτομα αποφασίζουν να ανατινάξουν έναν αγωγό πετρελαίου για να προτρέψουν τους Αμερικανούς να αντιδράσουν στην εντεινόμενη περιβαλλοντική καταστροφή. Αν και περίμενα ένα μάλλον βαρετό οιονεί ντοκιμαντέρ, ξαφνιάστηκα πολύ ευχάριστα παρακολουθώντας ένα οικολογικό θρίλερ με σασπένς, ενδιαφέρουσα ανάπτυξη χαρακτήρων και αναπάντεχη εξέλιξη.

Argentina 1985 [Santiago Mitre]

Ταινία για τη δίκη που καταδίκασε σε ισόβια τον δικτάτορα Βιντέλα και έστειλε στη φυλακή αρκετούς συνεργάτες του, για τα χιλιάδες εγκλήματα που διέπραξαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας δικτατορίας της Αργεντινής [1976-1983]. Αντί να επικεντρωθεί σε μια ντοκιμαντερίστικη ανάπλαση των γεγονότων, ο σκηνοθέτης επέλεξε να δώσει κάποια ελαφράδα, προσθέτοντας χιούμορ, μικρές οικογενειακές σκηνές, και συγκίνηση.

Reality [Tina Satter]

Η Ριάλιτι Γουίνερ εργάζεται ως μεταφράστρια σε μια κυβερνητική υπηρεσία. Μια μέρα, επιστρέφοντας από το μάρκετ, έρχεται αντιμέτωπη με πράκτορες που την ανακρίνουν για διαρροή κρατικών μυστικών. Γυρισμένο με ντοκιμαντερίστικο τρόπο, το πολιτικό αυτό θρίλερ καταφέρνει να μεταδώσει όλη την αγωνία ενός ανθρώπου πιασμένου στα δίκτυα των μυστικών υπηρεσιών.

Anatomy of a Fall/ Anatomie d’une chute/ Ανατομία μιας πτώσης [Justine Triet]

Το γαλλικό αυτό δικαστικό θρίλερ μάς έρχεται βραβευμένο με τον Χρυσό Φοίνικα του 2023. Μια συγγραφέας είναι ύποπτη για τον θάνατο του συζύγου της. Η όλη προσωπικότητά της στρέφεται εναντίον της αθωότητάς της. Η Triet δημιουργεί ιδιαίτερη ψυχολογική ένταση και ταυτόχρονα αναλύει τη σχέση του ζευγαριού, ενώ η παρουσία του τυφλού γιού προσθέτει βάθος στο δράμα.

Corsage/ Κορσές [Marie Kreutzer]

Γυναικεία ματιά και εξαιρετική ανάπλαση της εποχής και της ζωής της Ελισσάβετ της Αυστρίας, της γνωστής Σίσσυ, συζύγου του Αυτοκράτορα Φραγκίσκου-Ιωσήφ. Όταν φτάνει στην ηλικία των 40, η Ελισσάβετ συνειδητοποιεί πόσο στενός «κορσές» είναι η αυτοκρατορική της ιδιότητα. Γεμάτη λαχτάρα για ζωή, αγνοημένη από έναν αδιάφορο απέναντί της σύζυγο, βυθίζεται όλο και πιο πολύ στα αδιέξοδά της.

Prison 77/ Modelo 77/ Η απόδραση του ‘77 [Alberto Rodriguez]

O σκηνοθέτης του συγκλονιστικού θρίλερ La isla minima δίνει εδώ μια ιστορία για τον αγώνα για αμνηστία, αξιοπρέπεια και δικαιοσύνη των κρατουμένων στις ισπανικές φυλακές κατά τη διάρκεια της υποτιθέμενης μεταπολίτευσης μετά τον Φράνκο, που ουσιαστικά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Με εξαιρετικό ρυθμό και ανάπτυξη χαρακτήρων, η ταινία κρατάει τον θεατή μέχρι την τελευταία σκηνή.

Master Gardener [Paul Schrader]

Ο αρχικηπουρός του τίτλου εργάζεται για μια πλούσια χήρα, η οποία του ζητάει να προσλάβει την ανιψιά της. Η νεαρή κοπέλα θα λειτουργήσει ως καταλύτης στις σχέσεις του κηπουρού με την εργοδότριά του, στην αποκάλυψη του παρελθόντος του και στην αγωνιώδη προσπάθειά του για γαλήνη. Βραδυφλεγές θρίλερ του σεναριογράφου του Ταξιτζή με το μόνιμο θέμα του: την αντιφατική πορεία του ήρωα προς τη λύτρωση.

Barbie [Greta Gerwig]

Όταν η Μπάρμπι αντιλαμβάνεται κάποια ψεγάδια πάνω της, ξεκινάει (μαζί με τον Κεν) ένα ταξίδι από τον κουκλίστικο παράδεισό της στον αληθινό κόσμο, σε αναζήτηση ταυτότητας. Αυτό θα οδηγήσει σε επανεξέταση των ρόλων στον κόσμο της Μπάρμπι. Η Αμερικανίδα σκηνοθέτιδα δημιουργεί μια ταινία καθόλου αφελή, όπως άδικα έχει κατηγορηθεί, αλλά που αντίθετα δίνει τροφή για προβληματισμό για τον ρόλο των φύλων σήμερα.

Afire/ Roter Himmel/ Κόκκινος ουρανός [Christian Petzold]

Ο Λεόν και ο Φέλιξ πηγαίνουν για διακοπές στο εξοχικό του δεύτερου στη Βαλτική. Η αναπάντεχη παρουσία της Νάντια στο σπίτι και οι έρωτές της προκαλούν διαφορετικές αντιδράσεις στους δύο φίλους. Καταλυτικό ρόλο θα παίξουν οι φωτιές στα δάση της περιοχής. Ο Petzold επανασυνδέεται με τις πρώτες του ταινίες, προσθέτοντας ωστόσο νέα στοιχεία – περιβαλλοντολογικά - στη θεματολογία του.

May December [Todd Haynes]

Η Γκρέισι, μια 36χρονη παντρεμένη γυναίκα, φυλακίζεται για αποπλάνηση του 13χρονου συμμαθητή του γιου της. Το αταίριαστο ζευγάρι παντρεύεται και αποκτά τρία παιδιά. Χρόνια αργότερα, μια νεαρή ηθοποιός πηγαίνει στο σπίτι της κατά τα φαινόμενα ευτυχισμένης οικογένειας για να μελετήσει τον χαρακτήρα της Γκρέισι στο πλαίσιο μιας ταινίας. Η ταινία εξετάζει τις προκαταλήψεις μας, αλλά και το τι σημαίνει ηθοποιία. 

Άλλες πολύ αξιόλογες ταινίες που θα πρότεινα: Babylon [Damien Chazelle], The Whale [Darren Aronofsky], Rheingold [Fatih Akin], The Old Oak [Ken Loach], The Killer [David Fincher] - όλες από αγαπημένους σκηνοθέτες. Όμως, κάπου έπρεπε να τραβηχτεί μία γραμμή, πάντα με βάση το προσωπικό μου γούστο. 

Αναμένονται με μεγάλο ενδιαφέρον οι: Poor Things [Γιώργος Λάνθιμος]. Napoleon [Ridley Scott], Il sol dell'avvenire [Ninno Moretti], Coup de Chance [Woody Allen], The Zone of Interest [Jonathan Glazer], και άλλες, που δεν έχουμε δει ακόμη.

 

Τάνγκο: η γέννηση - τα πρώτα βήματα - η εξέλιξη ως το 1960.

«Το τάνγκο δεν γεννιέται από τον συνδυασμό διαφόρων μουσικών ειδών, αλλά από τον τρόπο με τον οποίο το δημιουργικό πνεύμα και η υπαρξιακή διάθεση του πορτένιο* πλάθει αυτά τα μουσικά είδη. Άλλο πράγμα ο ζωγράφος κι άλλο η παλέτα.» [Οράσιο Φερέρ, Το τάνγκο, η ιστορία και η εξέλιξή του]

[*πορτένιο = άνθρωπος του λιμανιού - ο κάτοικος του Μπουένος Άιρες]

Οι ρίζες

Το τάνγκο [όπως και το λαϊκό θέατρο, που έχει στενή σχέση μαζί του] είναι τέχνη των λαϊκών τάξεων και γεννήθηκε στις πόλεις του κόλπου του Ρίο ντε λα Πλάτα [Μπουένος Άιρες, Μοντεβιδέο] από τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα του δεύτερου μισού του 19^ου αιώνα. Η εξωτερική μετανάστευση αφορά κυρίως Ισπανούς, Ιταλούς και Γερμανούς, ενώ η εσωτερική τούς εξαθλιωμένους γκάουτσο [ανθρώπους της υπαίθρου] και αυτόχθονες πληθυσμούς που στρέφονται στην πόλη για να επιβιώσουν. Η μετανάστευση στην Αργεντινή μετά τη δεκαετία του 1880 – δεύτερη σε αριθμούς μετά από αυτή στις ΗΠΑ – βοήθησε ώστε το 1908 η χώρα να είναι η 7^η πιο αναπτυγμένη χώρα στον κόσμο. Η μετανάστευση οδήγησε στην επανασύσταση της αργεντίνικης κοινωνίας.

Το τάνγκο λοιπόν γεννιέται στα περίχωρα της μεγαλούπολης. Στα κονβεντίγιος, τις φτωχικές αυλές που σε μικρά δωμάτια γύρω τους στριμώχνονται πολυπληθείς οικογένειες, κοντά στα λιμάνια – εικόνα οικεία και σε όσους μεγάλωσαν σε προσφυγικές συνοικίες στην Ελλάδα. Εκεί βράζει η ψυχή του φτωχού μετανάστη και του περιθωριοποιημένου Αργεντίνου – του ξεπεσμένου γκάουτσο, του κομπάδρε [καπέλο, μαντίλι, μαχαίρι] και της πόρνης. Των στρωμάτων εκείνων που αρνιούνται τους κανόνες της αστικής κοινωνίας. Είναι η μουσική των κακόφημων καφενείων και των οίκων ανοχής. Των οίκων ανοχής, όπου οι μάγκες και οι κουτσαβάκηδες της περιφέρειας πηγαίνουν, εκτός των άλλων, να ακούσουν μουσική και να χορέψουν - με πρόδηλο το ερωτικό στοιχείο.

Αυτό το γοητευτικό και άθλιο χαρμάνι – ανάλογα από ποια σκοπιά το βλέπεις – που ζούσε σε μόνιμη κατάσταση  άγχους, πόνου και περιθωριοποίησης, δημιούργησε νέες συνθέσεις. Ο Φερέρ θεωρεί το τάνγκο υβριδική σύνθεση τριών μουσικών ειδών: του τάνγκο ανδαλούς, της χαμπανέρα [που έφεραν οι Κουβανοί ναύτες του λιμανιού της Μπόκα] και της μιλόνγκα. Ταυτόχρονα, θεωρεί σημαντική τη συμβολή της αφρικάνικης μουσικής και τις επιρροές από την αυτόχθονη  μουσική των Ινδιάνων, χωρίς όμως να τις αναλύει, λέγοντας πως υπερβαίνουν τα όρια της μελέτης του. Αντίθετα, αναλύει επιμελώς τον ρόλο που έπαιξε το λαϊκό θέατρο στην ανάμειξη αυτών των ειδών και στην αποδοχή του τάνγκο από ευρύτερες λαϊκές μάζες. Αυτό έγινε κυρίως με την εισαγωγή του στις ισπανικής προέλευσης σαϊνέτε – μονόπρακτα με κωμική διάθεση και λαϊκό χαρακτήρα που παιζόταν στο τέλος ή ανάμεσα σε μεγαλύτερες παραστάσεις. Η συμμετοχή αυτή του τάνγκο στις λαϊκές θεατρικές παραστάσεις με τον καιρό γενικεύτηκε συμβάλλοντας στη δημιουργία του «εθνικού θεάτρου».

Το πνεύμα του τάνγκο υπήρχε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλάτα πριν εμφανιστεί το ίδιο το τάνγκο. Οι λαϊκές τάξεις ασχολούνται με το θέατρο και το τάνγκο ως καλλιτεχνικά μέσα έκφρασης γιατί οι απαιτούμενες τεχνικές δεξιότητες δεν υπερβαίνουν τις δυνατότητές τους – οποιοσδήποτε παίζει ένα μουσικό όργανο μπαίνει σε έναν κύκλο και παίζει. Η έκφραση μέσα από ένα τάνγκο δεν χρειάζεται ιδιαίτερες μουσικές γνώσεις, σε εκείνο το πρώτο στάδιο τουλάχιστον. Το σφύριγμα ενός σκοπού, ένα προφορικό ποίημα, είναι και μπορεί να είναι ένα τάνγκο.

Όλοι αυτοί οι ανώνυμοι αναλφάβητοι μουσικοί βάζουν το λιθαράκι τους στην αυθεντική φυσιογνωμία του τάνγκο. Τα πρόσωπα-κλειδιά και τα έργα-ορόσημα στην ιστορία του τάνγκο δεν είναι περισσότερο από το 10% μιας τεράστιας καλλιτεχνικής παραγωγής.

Άντρες παίζουν και χορεύουν τάνγκο [Μπουένος Άιρες, περ. 1900]

Παλιά και Νέα Φρουρά

Χοντρικά η εξέλιξη του τάνγκο χωρίζεται σε Παλιά και Νέα Φρουρά [Guardia Vieja – Guardia Nueva] με μορφολογικά κυρίως κριτήρια.

Η Παλιά Φρουρά – περίπου 1880-1920 – χαρακτηρίζεται από την οριστικοποίηση του ηχοχρώματος.Οι πρώτες ορχήστρες είχαν άναρχη σύνθεση. Αρχικά, φεύγουν τα χάλκινα και στις ορχήστρες καθιερώνεται η άρπα, το βιολί και το φλάουτο. Στις αρχές του 20^ου αιώνα η άρπα αντικαθίσταται από την κιθάρα. Λίγο αργότερα κυριαρχούν το πιάνο, το βιολί και το μπαντονεόν – όργανο με γερμανικές ρίζες.

Επίσης οριστικοποιείται ο χορός του τάνγκο.

Κοινωνικά, σιγά-σιγά περνά από τα χέρια των περιθωριακών ομάδων στα φτωχά και τα μικροαστικά στρώματα της πόλης. Η μπουρζουαζία απορρίπτει συστηματικά το τάνγκο. Όμως, «με απορρίπτουν άρα υπάρχω».

Με τη Νέα Φρουρά – περίπου 1920-1960 – σταθεροποιείται η δομή του τάνγκο σε 2-3 16μετρα. Η γλώσσα των τραγουδιών είναι ένα αμάλγαμα ισπανικών με ιταλικά, γερμανικά και αυτόχθονα στοιχεία. Οι φιγούρες του χορού απλοποιούνται. Τώρα πια, ακόμη και τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα διασκεδάζουν ακούγοντας και χορεύοντας τάνγκο.

Εκεί που αρχικά παιζόταν σε κακόφημα καφενεία των περιχώρων, σε παράνομα μαγαζιά και σε οίκους ανοχής, τώρα το βρίσκει κανείς σε καφέ, καμπαρέ, ανοιχτούς χώρους αναψυχής, σινεμά, θέατρα, ζαχαροπλαστεία, αίθουσες χορούς, κλπ.

Η μουσική βιομηχανία ασχολείται συστηματικά πια με την οικονομική του εκμετάλλευση και αυτό συνακόλουθα φέρνει αναγνώριση πνευματικών δικαιωμάτων αλλά και οργάνωση των καλλιτεχνών σε επαγγελματικά σωματεία.

Το Κουαρτέτο του Εδουάρδο Αρόλας (δεύτερος από αριστερά)

  

Ονόματα καλλιτεχνών που εμφανίζονται την πρώτη εποχή είναι ο «τίγρης» Εδουάρδο Αρόλας, ο «Γερμανός» Αρτούρο Μπερνστάιν, ο Πέδρο Μάφια, ο Ρομπέρτο Φίρπο και η ορχήστρα του, ο Χουάν Κάρλος Κομπιάν [La casita de mis viejos], ο Πασκουάλ Κοντούρσι που μας δίνει το πρώτο τάνγκο με στίχους, το Mi noche triste [1916-1917]. Χωρίς βέβαια οι παλιοί να εξαφανιστούν, νέα ονόματα βγαίνουν στην επιφάνεια λίγο πριν ή μετά το 1920: Αγκουστίν Μπαρντί [Que Noche!, El Abrojo], ο Χούλιο ντε Κάρο, ο Οσβάλντο Πουλιέσε, που το τραγούδι του Recuerdo θεωρείται σταθμός στη διάκριση των περιόδων, και φυσικά ο μεγάλος Κάρλος Γκαρδέλ, σταθμός στην ερμηνεία των τραγουδιών του τάνγκο.

Κάρλος Γκαρδέλ

Η εξέλιξη των μουσικών σχημάτων περνάει από το απλό τρίο [βιολί, πιάνο, μπαντονεόν] στο σεξτέτο [2 βιολιά, 2 μπαντονεόν, κοντραμπάσο, πιάνο], που δίνει ηχητική βαρύτητα, και τέλος στην Orquesta tipica [1915-20] που συνήθως αποτελείται από μια ομάδα εγχόρδων [βιολιά, βιόλα, βιολοντσέλο], μια ομάδα μπαντονεόν [3+] και μια ομάδα ρυθμού [πιάνο, κοντραμπάσο].

Μπαντονεόν

[Το σύντομο αυτό άρθρο βασίστηκε στο βιβλίο του Οράσιο Φερέρ, Το τάνγκο, η ιστορία και η εξέλιξή του [1959], στα ελληνικά: εκδόσεις Κοντύλι.]

Στις Βαΐες* - H.D. [Hilda Doolittle]

Έπρεπε να το σκεφτώ

πως σε όνειρο θα μου ‘χες φέρει

κάτι όμορφο, επικίνδυνο,

ορχιδέες σε μεγάλη θήκη,

μιας και (σε όνειρο) ποιος θα ‘λεγε

εγώ στο στέλνω αυτό,

που άφησα αφίλητες τις φλέβες

τις γαλάζιες του λαιμού σου.

 

Πώς γίνεται τα χέρια σου

(που ποτέ δεν πήραν τα δικά μου)

τα χέρια σου που έβλεπα

να πλανιούνται πάνω απ’ τις ορχιδέες

τόσο προσεχτικά

τα χέρια σου τόσο εύθραυστα, να ανασηκώνουν

τόσο απαλά, τα εύθραυστα τα σέπαλα των λουλουδιών –

ω, ω, πώς ήταν

 

Ποτέ δεν έστειλες (σε όνειρο)

αυτό ακριβώς το σχήμα, αυτό ακριβώς το άρωμα,

όχι βαρύ, όχι φιλήδονο

μα επικίνδυνο – επικίνδυνο –

των ορχιδέων σε μεγάλη θήκη,

και από κάτω λαμπρή περγαμηνή

με λίγα λόγια:

 

               Άνθος σταλμένο σε άνθος.  

               για χέρια λευκά, από τα φύλλα των ανθών

               τα λιγότερο λευκά, λιγότερο όμορφα 

               ή 

               Εραστής προς ερωμένη**, χωρίς φιλί,

               ούτε άγγιγμα, αλλά για πάντα αυτό.

[Μετάφραση: Παναγιώτης Αλεξανδρίδης]

Χίλντα Ντούλιτλ: Αμερικανίδα ποιήτρια και μυθιστοριογράφος (1886 - 1961) [βλέπε φωτογραφία]. Σχετίστηκε με την ομάδα των εικονιστών (imagists) και τον Έζρα Πάουντ ενώ αργότερα τα γραπτά της θεωρήθηκαν γυναικο-κεντρική εκδοχή του μοντερνισμού.

*Τόπος διακοπών της Ρωμαϊκής περιόδου στην Καμπανία της Νότιας Ιταλίας, περιβόητος για την ελευθεριότητα και τις ηδονιστικές απολαύσεις που προσέφερε.

** Στα Αγγλικά η φράση δεν έχει φύλο (Lover to lover)

Φωτιά και πάγος - Ρόμπερτ Φροστ

Κάποιοι λένε ο κόσμος θα τελειώσει στη φωτιά,

Κάποιοι λένε στον πάγο.

Απ' όση στη ζωή ένιωσα πεθυμιά

Τάσσομαι εγώ μ' αυτούς που θέλουν τη φωτιά.

Μα αν ήταν να χαθεί δύο φορές,

Νομίζω μίσος γνώρισα αρκετό

Ώστε να πω ότι ο πάγος για καταστροφές

Σπουδαίος είναι και αυτός

Και τη δουλειά θα κάνει επαρκώς. 

 

[Μετάφραση: Παναγιώτης Αλεξανδρίδης]

Η τέχνη του κινηματογράφου

"Το ανθρώπινο μυαλό δεν ησυχάζει ποτέ. Αναζητεί συνεχώς τάξη και νόημα, ελέγχοντας γύρω του για ρήξεις στη συνήθη διάταξη του κόσμου.

Τα έργα τέχνης βασίζονται σε αυτή τη δυναμική, ενοποιητική ιδιότητα του μυαλού. Παρέχουν οργανωμένες περιστάσεις στις οποίες εξασκούμε και αναπτύσσουμε την ικανότητά μας να δίνουμε προσοχή, να προσδοκούμε επερχόμενα γεγονότα, να βγάζουμε συμπεράσματα και να οικοδομούμε ένα όλον από τα επιμέρους. Κάθε μυθιστόρημα αφήνει κάτι για τη φαντασία. Κάθε τραγούδι μάς ζητά να περιμένουμε κάποιες συγκεκριμένες εξελίξεις στη μελωδία. Κάθε ταινία μάς παροτρύνει να συνδέουμε σκηνές για να δομήσουμε νοερά ένα ευρύτερο σύνολο."

["Film Art: An Introduction", David Bordwell - Kristin Thompson]

Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος 1936-1939 - Ιστορία, προτάσεις για βιβλία και ταινίες

 Πριν τον Εμφύλιο

Ήττα, Δικτατορίες και Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία

Ισπανοί στρατιώτες στην Κούβα

Ο εικοστός αιώνας βρίσκει την άλλοτε κραταιά Ισπανική Αυτοκρατορία θανάσιμα λαβωμένη. Η εξευτελιστική ήττα στον πόλεμο με τις ΗΠΑ το 1898 της αφαιρεί τις υπερπόντιες κτήσεις [Πουέρτο Ρίκο, Κούβα, Φιλιππίνες, κλπ.]. Ακολουθεί μια περίοδος οδυνηρών συνειδητοποιήσεων και ανασυγκρότησης. Από τη μια, οι κυρίαρχες τάξεις προσπαθούν να ενισχύσουν και να αναπροσαρμόσουν τα φθαρμένα ιδανικά στα οποία στηρίχτηκαν επί αιώνες: καθολικισμός, ανωτερότητα της φυλής, οικογένεια, βασιλεία. Από την άλλη, οι λαϊκές μάζες ριζοσπαστικοποιούνται. Διαμορφώνεται ένα αντικαπιταλιστικό, αντικληρικό κίνημα, με ισχυροποίηση του αναρχοσυνδικαλισμού [CNT: Εθνική Συνομοσπονδία Εργατών].

Η Ισπανία δεν συμμετέχει στο Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1923 ένα στρατιωτικό πραξικόπημα φέρνει στην εξουσία τον αριστοκράτη στρατιωτικό Μιγκέλ Πρίμο δε Ριβέρα. Η αυξανόμενη λαϊκή δυσαρέσκεια εναντίον του, ωστόσο, τον οδηγεί σε παραίτηση το 1930, για να ακολουθηθεί από διάφορες βραχύβιες δικτατορικές κυβερνήσεις. Η λαϊκή πίεση οδηγεί το βασιλιά Αλφόνσο ΙΓ’ να προκηρύξει δημοτικές εκλογές την άνοιξη του 1931, όπου διάφοροι δημοκρατικοί, κεντροαριστεροί και αριστεροί συνδυασμοί καταφέρνουν να κερδίσουν τους περισσότερους μεγάλους δήμους της χώρας. Η στρατιωτική κυβέρνηση παραιτείται, ο βασιλιάς φεύγει στο εξωτερικό, ιδρύεται η Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία [η Πρώτη, βραχύβια, Φεβρουάριος 1873-Δεκέμβριος 1874]. Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται ο Αλκαλά-Θαμόρα. Στις εκλογές του Ιούνη επικρατούν Σοσιαλιστές και Ρεπουμπλικάνοι [δηλ. δημοκρατικοί του κέντρου και της κεντροαριστεράς] και τον Οκτώβριο πρωθυπουργός αναλαμβάνει ο μετριοπαθής ρεπουμπλικάνος Μανουέλ Αθάνια. Εν μέσω της Παγκόσμιας Οικονομικής Κρίσης, η κυβέρνηση δεν καταφέρνει να δώσει λύσεις απέναντι στα αντιτιθέμενα συμφέροντα, ενώ με τις προσπάθειες απαγκίστρωσης του κράτους από την Εκκλησία έρχεται σε σοβαρότατη κόντρα με τον πολύ ισχυρό στην Ισπανία Καθολικισμό. Μια αποτυχημένη απόπειρα αγροτικής μεταρρύθμισης οδηγεί σε νέες εκλογές το 1933, που τις κερδίζει η συνασπισμένη Δεξιά.

Ανακήρυξη Δημοκρατίας

Ο Αλκαλά-Θαμόρα αρνείται να ορίσει πρωθυπουργό τον αρχηγό της Δεξιάς, Χιλ Ρόμπλες, και σχηματίζεται κυβέρνηση μειοψηφίας, χωρίς συμμετοχή υπουργών της Δεξιάς αλλά με ψήφο ανοχής της, υπό τον ριζοσπάστη Αλεχάντρο Λερού. Η κατάσταση οξύνεται και η χώρα μυρίζει μπαρούτι. Ο Λερού δίνει αμνηστία στους συνεργάτες του στρατηγού Σανχούρχο για ένα αποτυχημένο πραξικόπημα του 1932. Βίαιες συγκρούσεις συμβαίνουν καθημερινά στους δρόμους ενώ η φασιστική Φάλαγγα, με ηγέτη τον Χοσέ Αντόνιο Πρίμο δε Ριβέρα, γιο του δικτάτορα, αρχίζει να αποκτά κάποια δύναμη προσεταιριζόμενη μοναρχικούς και εισχωρεί στον στρατό. Κατακτήσεις των εργαζομένων από την προηγούμενη περίοδο ανατρέπονται. Οι αριστερές οργανώσεις αντιδρούν. Τον Οκτώβρη του 1934 ξεσπούν γενικευμένες απεργιακές κινητοποιήσεις με επίκεντρο τις Αστούριες και την Καταλονία. Αυτή η Επανάσταση του 1934, όπως συνήθως αποκαλείται, πνίγηκε στο αίμα και ακολουθήθηκε από άγρια καταστολή.

Κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου – Πραξικόπημα – Εμφύλιος

Η ευρύτερη Αριστερά συνασπίζεται σε Λαϊκό Μέτωπο [κυρίως από Σοσιαλιστές, Κομουνιστές, Καταλανούς και Γαλικιανούς αυτονομιστές, και άλλα δημοκρατικά κόμματα] που κερδίζει τις εκλογές που γίνονται τον Φλεβάρη του 1936. Πρωθυπουργός ορίζεται πάλι ο Αθάνια που σε λίγο θα μεταπηδήσει στην Προεδρία της Δημοκρατίας.

Μανουέλ Αθάνια

Η κυβέρνηση Αθάνια προχωρά σε απελευθέρωση των δημοκρατικών πολιτικών κρατουμένων και αποκατάσταση των απολυμένων από την εργασία τους για πολιτικούς λόγους και προσπαθεί να ολοκληρώσει τις μεταρρυθμίσεις που έμειναν στη μέση το 1933. Άνεμος ελευθερίας και δημοκρατίας πνέει σε ολόκληρη την Ισπανία. Ωστόσο, η άρχουσα τάξη και οι πολιτικοί εκφραστές της, παραδοσιακή Δεξιά και φασίστες, καθώς και η Καθολική Εκκλησία, δεν δείχνουν διατεθειμένοι να παραδώσουν αμαχητί τη χώρα που θεωρούν ότι τους ανήκει δικαιωματικά.

Νίκη του Λαϊκού Μετώπου

17 Ιούλη 1936, οι δεξιοί και φασίστες στρατιωτικοί στασιάζουν ενάντια στη νόμιμη δημοκρατική κυβέρνηση. Η στάση ξεκινάει από την ισπανική αποικία στο Μαρόκο και την επόμενη μέρα μεταφέρεται στην κυρίως χώρα. Αποτυχαίνει να ανατρέψει άμεσα την κυβέρνηση αλλά ξεκινάει εμφύλιο πόλεμο. Η δημοκρατική Ισπανία στρατεύεται αυθόρμητα στη μάχη ενάντια στον φασισμό. Στην εσωτερική μάχη για την ηγεσία των στασιαστών νικητής σύντομα βγαίνει ο στρατηγός Φράνκο

Εξαρχής, το δίλημμα που τίθεται στα αριστερά κόμματα και οργανώσεις είναι αν θα προχωρήσουν σε κοινωνική επανάσταση ελπίζοντας σε περαιτέρω συσπείρωση και ενθουσιασμό των εργατικών τάξεων ή αν θα δώσουν προτεραιότητα στην εδραίωση της αστικής δημοκρατίας και στη νίκη ενάντια στον φασισμό κερδίζοντας τα μεσαία στρώματα που αμφιταλαντεύονται. Η διαχωριστική γραμμή περνάει και μέσα από τα κόμματα. Οι ισχυροποιημένοι αναρχικοί, που αρχικά δεν είχαν υποστηρίξει το Λαϊκό Μέτωπο, επιλέγουν κοινωνικοποιήσεις εργοστασίων και κτημάτων, ενώ το μικρό Κομουνιστικό Κόμμα [17 έδρες επί συνόλου 470 στη Βουλή], που δυναμώνει από τη σοβιετική ανάμειξη, διαλέγει να καθησυχάσει τις μικροαστικές τάξεις και τις ευρωπαϊκές αστικές δημοκρατίες θέτοντας ως πρώτο στόχο τη στρατιωτική νίκη και μεταθέτοντας για αργότερα την προλεταριακή δημοκρατία. Συχνά οι αντιπαραθέσεις μεταξύ αριστερών οργανώσεων παίρνουν βίαια μορφή.

Ο θάνατος του δημοκρατικού στρατιώτη

Όμως η μάχη είναι άνιση. Οι στασιαστές διαθέτουν την αμέριστη οικονομική και στρατιωτική βοήθεια της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας, με υπερσύγχρονο εξοπλισμό, ενώ οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες επιδεικνύουν ένοχη "ουδετερότητα". Είναι η εποχή της προσπάθειας εξευμενισμού του Χίτλερ και του Μουσολίνι, που κορυφώθηκε με τη Συμφωνία του Μονάχου το 1938. Η Σοβιετική Ένωση βοηθάει τη δημοκρατική Ισπανία, αλλά δεν επιθυμεί σύγκρουση με τους Αγγλογάλλους που ζητούν εγγυήσεις ουδετερότητας. Ως εκ τούτου, η σοβιετική αποστολή στρατιωτικού υλικού είναι ανεπαρκέστατη. Από την άλλη, χιλιάδες εθελοντές δημοκράτες απ' όλο τον κόσμο καταφθάνουν να πολεμήσουν στο πλευρό του ισπανικού λαού. Συνολικά γύρω στις 40 με 50 χιλιάδες ξένοι εθελοντές εντάχθηκαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, αν και ο αριθμός δεν ξεπέρασε τους 20.000 σε κάθε δεδομένη στιγμή. Εκατομμύρια σ' όλο τον κόσμο συμπαραστέκονται. Σημαντικά ονόματα που παίρνουν μέρος με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στον αγώνα του ισπανικού λαού είναι ο Τζορτζ Όργουελ, ο Αντρέ Μαλρώ, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ, ο Ίλια Έρενμπουργκ.

Στο στρατιωτικό μέτωπο, ο δημοκρατικός στρατός, παρά τον ενθουσιασμό και τη γενναιότητά του, δείχνει ανήμπορος να αντιμετωπίσει με επάρκεια τις καλύτερα οργανωμένες και εξοπλισμένες δυνάμεις των Εθνικιστών. Ο Φράνκο δεν κατορθώνει να υλοποιήσει τον πρωταρχικό του στόχο, την κατάληψη της Μαδρίτης. Όμως, οι Δημοκρατικοί δίνουν ουσιαστικά μάχες άμυνας και οπισθοφυλακής. Καμιά σημαντική πόλη δεν ανακαταλαμβάνεται άπαξ και πέσει στα χέρια των φασιστών. Η δημοκρατική υποχώρηση είναι αργή αλλά σταθερή. Όταν οι φρανκιστές εξαπολύουν σφοδρή επίθεση εναντίον της Καταλονίας στις 23 Δεκεμβρίου 1938 και στις 26 Γενάρη 1939 πέφτει η Βαρκελώνη, όπου είχε μεταφερθεί η έδρα της νόμιμης κυβέρνησης, ο πόλεμος έχει ουσιαστικά τελειώσει.

Ιούλιος 1936

Μάρτιος 1937

Φεβρουάριος 1939

Μερικούς μήνες αργότερα ξεκινάει μία από τις πιο μαύρες και αμείλικτες δικτατορίες που γνώρισε ποτέ η Ευρώπη. Το καθεστώς κυνήγησε εκδικητικά, ανελέητα και μαζικά τους ηττημένους πολιτικούς του αντιπάλους επί 40 σχεδόν χρόνια, μέχρι τον θάνατο του δικτάτορα Φράνκο. Η μεταπολίτευση του 1975 επέβαλε σιωπή για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στον εμφύλιο και τη δικτατορία.

Σύντομη εισαγωγική βιβλιογραφία για τον Ισπανικό Εμφύλιο

Ιστορικές μελέτες:

Χιού Τόμας, Ιστορία του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου [2 τόμοι]

Άντονι Μπίβορ, Ο Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939 [Γκοβόστης]

Μαρτυρία:

Τζορτζ Όργουελ, Φόρος τιμής στην Καταλονία [Μίνωας]/ Πεθαίνοντας στην Καταλονία [Κάκτος]

Μυθιστορήματα:

Έρνεστ Χέμινγουεϊ, Για ποιον χτυπά η καμπάνα [Καστανιώτης]

Χανς Μάγκνους Έτσενμπέργκερ, Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας [Οδυσσέας/ Εστία] [Για τη δολοφονία του ηγέτη των αναρχικών Ντουρούτι.]

Αντρέ Μαλρώ, Η ελπίδα [Εξάντας, μάλλον εξαντλημένο αλλά μπορεί να βρεθεί σε βιβλιοθήκες]

Χαβιέρ Θέρκας, Στρατιώτες της Σαλαμίνας [Πατάκης]

Προτεινόμενες ταινίες:

- Για ποιον χτυπά η καμπάνα [For Whom the Bell Tolls - Sam Wood, 1943]. Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του Χέμινγουεϊ μεταφερμένο στη μεγάλη οθόνη με τους Γκάρι Κούπερ, Ίνγκριντ Μπέργκμαν και Κατίνα Παξινού.

- Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη, [Mourir a Madrid – Frederic Rossif, 1963] Ντοκιμαντέρ με πρωτότυπο υλικό από τις μέρες του πολέμου.

- Άι Καρμέλα! [Ay Carmela – Carlos Saura, 1990]. Ένας θίασος που περιοδεύει στην Ισπανία διασκεδάζοντας τους στρατιώτες της Δημοκρατίας, αιχμαλωτίζεται όταν βρίσκεται κατά λάθος στη ζώνη που ελέγχουν οι Εθνικιστές.

- Γη και ελευθερία [Land and Freedom – Ken Loach, 1995]. Ένας νεαρός Άγγλος κομουνιστής φεύγει εθελοντής για τον Ισπανικό Εμφύλιο. Θα πολεμήσει, αλλά σύντομα θα βρεθεί μπλεγμένος στις εσωτερικές διαμάχες της Αριστεράς.

- Η γλώσσα της πεταλούδας [La lengua de las mariposas – Jose Luis Cuerda, 1999]. Ένα νεαρό αγόρι και ένας γερο-δάσκαλος που το εμπνέει με τις φιλελεύθερες ιδέες του. Όλα θα ανατραπούν όταν ξεσπάσει ο Εμφύλιος.

- Στη ράχη του διαβόλου [The Devil’s Backbone - Guillermo del Toro, 2001]. Ο 12χρονος Κάρλος, που έχει χάσει τον πατέρα του στον εμφύλιο, φτάνει σε ένα ορφανοτροφείο που μοιάζει στοιχειωμένο από τα φαντάσματα του παρελθόντος.

- Στρατιώτες της Σαλαμίνας [Soldados de Salamina – David Trueba, 2003]. Μια νεαρή συγγραφέας προσπαθεί να μάθει τι συνέβη όταν λίγες μέρες πριν το τέλος του Πολέμου ένας από τους ηγέτες της φασιστικής Φάλαγγας γλιτώνει από την εκτέλεση.

- Ο λαβύρινθος του Πάνα [Pan’s Labyrinth - Guillermo del Toro, 2006]. Πέντε χρόνια μετά τη λήξη του Ισπανικού εμφύλιου η κόρη ενός σαδιστή αξιωματικού δραπετεύει σε έναν κόσμο της φαντασίας της.

- Χέμινγουεϊ και Γκέλχορν [Hemingway & Gellhorn - Philip Kaufman, 2012]. Βιογραφία του Αμερικανού συγγραφέα και της τρίτης συζύγου του, δημοσιογράφου και πολεμικής ανταποκρίτριας Μάρθα Γκέλχορν. Μεγάλο μέρος της διαδραματίζεται στην Ισπανία τα χρόνια του εμφύλιου. Με τον Κλάιβ Όουεν και τη Νικόλ Κίντμαν.

- Όσο κρατάει ο πόλεμος [While at War - Alejandro Amenabar, 2019]. Ο συγγραφέας Μιγκέλ δε Ουναμούνο αρχικά υποστηρίζει τους φασίστες αλλά η στάση του αυτή οδηγείται σε σύγκρουση με τις αξίες και τις αρχές του όταν βλέπει αυτά που συμβαίνουν γύρω του.

- Το ατέλειωτο χαντάκι [The Endless Trench - Arregi, Garano, Goenaga, 2020]. Η Ρόσα κρύβει τον άντρα της, που καταζητείται από τους Φρανκιστές. Πόσο μπορεί να κρατήσει κάτι τέτοιο και πώς μπορεί να επηρεάσει τις σχέσεις του ζευγαριού;

"Οι κληρονόμοι", Γουίλιαμ Γκόλντινγκ

Μια μικρή ομάδα αντρών, γυναικών και παιδιών Νεάντερταλ φεύγει από τη θάλασσα, όπου ξεχειμωνιάζει, για πιο ψηλά όταν έρχεται η άνοιξη. Εκεί θα διασταυρωθεί για πρώτη φορά ο δρόμος της με τον πολυπληθέστερο και νεοαφιχθέντα στην περιοχή Homo sapiens. Για τους πρωτόγονους εκείνους, ο νέος είναι ο απόλυτος Άλλος – κάτι το αδιανόητο. Πώς νιώθουμε βλέποντας τον εαυτό μας μέσα από τα μάτια του έτερου Άλλου, αυτού που χάθηκε αλλά όχι χωρίς να αφήσει το ανεξίτηλο αποτύπωμά του στο DNA του σημερινού ανθρώπου - όπως έχει αποδείξει πια η επιστήμη; Ποιες θα είναι οι συνέπειες αυτής της συνάντησης;

Ο νομπελίστας Γκόλντινγκ πετυχαίνει το ακατόρθωτο: να μας βάλει στο μυαλό του μυστηριώδους αυτού είδους με την πρωτόλεια σκέψη – οι συλλογισμοί και οι αναμνήσεις γι’ αυτούς είναι εικόνες, συχνά ασύνδετες και ακατανόητες, που κάτι που δεν μπορούν να καταλάβουν τις φέρνει στον νου τους. Και ο Γκόλντινγκ το καταφέρνει μέσω της γλώσσας - ελλειπτικής και υπαινικτικής, που συχνά απαιτεί προσεκτική ανάγνωση για να αντιληφθούμε τι ακριβώς συμβαίνει. Παρόλο που γράφτηκε στη δεκαετία του 1950 – κυκλοφόρησε το 1955, ένα χρόνο μετά το ντεμπούτο του με τον «Άρχοντα των μυγών» - μοιάζει να έχει προβλέψει και να συνάδει με όλες τις θεωρίες που αναπτύχθηκαν τα τελευταία χρόνια για τον Homo sapiens neanderthalensis με βάση αρχαιολογικά ευρήματα και γενετικές αναλύσεις.

Με νωπά ακόμη τα τραύματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της φρικαλεότητας των στρατοπέδων συγκέντρωσης, το μυθιστόρημα αντανακλά την απογοήτευση του Βρετανού συγγραφέα από το ανθρώπινο είδος. Ωστόσο, οι προεκτάσεις του ξεπερνούν το στενό ιστορικό πλαίσιο και το καθιστούν ένα μοναδικό λογοτεχνικό επίτευγμα.

Παρότι δεν γνώρισαν ποτέ σημαντική εμπορική επιτυχία, «Οι κληρονόμοι» αναγνωρίζονται από μεγάλο μέρος της λογοτεχνικής κριτικής ως ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο ίδιος ο Γκόλντινγκ θεωρούσε το βιβλίο το καλύτερο ανάμεσα στο σημαντικό του έργο, όπως μαρτυρεί η κόρη του. Δυστυχώς, δεν είχε ποτέ την αναγνώριση που του αξίζει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, ούτε βρίσκω κάποια κριτική ή ανάλυση του μυθιστορήματος στα ελληνικά στο διαδίκτυο.