Τρίτη 7 Ιουνίου 2022

Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος 1936-1939 - Ιστορία, προτάσεις για βιβλία και ταινίες

 Πριν τον Εμφύλιο

Ήττα, Δικτατορίες και Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία

Ισπανοί στρατιώτες στην Κούβα

Ο εικοστός αιώνας βρίσκει την άλλοτε κραταιά Ισπανική Αυτοκρατορία θανάσιμα λαβωμένη. Η εξευτελιστική ήττα στον πόλεμο με τις ΗΠΑ το 1898 της αφαιρεί τις υπερπόντιες κτήσεις [Πουέρτο Ρίκο, Κούβα, Φιλιππίνες, κλπ.]. Ακολουθεί μια περίοδος οδυνηρών συνειδητοποιήσεων και ανασυγκρότησης. Από τη μια, οι κυρίαρχες τάξεις προσπαθούν να ενισχύσουν και να αναπροσαρμόσουν τα φθαρμένα ιδανικά στα οποία στηρίχτηκαν επί αιώνες: καθολικισμός, ανωτερότητα της φυλής, οικογένεια, βασιλεία. Από την άλλη, οι λαϊκές μάζες ριζοσπαστικοποιούνται. Διαμορφώνεται ένα αντικαπιταλιστικό, αντικληρικό κίνημα, με ισχυροποίηση του αναρχοσυνδικαλισμού [CNT: Εθνική Συνομοσπονδία Εργατών].

Η Ισπανία δεν συμμετέχει στο Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1923 ένα στρατιωτικό πραξικόπημα φέρνει στην εξουσία τον αριστοκράτη στρατιωτικό Μιγκέλ Πρίμο δε Ριβέρα. Η αυξανόμενη λαϊκή δυσαρέσκεια εναντίον του, ωστόσο, τον οδηγεί σε παραίτηση το 1930, για να ακολουθηθεί από διάφορες βραχύβιες δικτατορικές κυβερνήσεις. Η λαϊκή πίεση οδηγεί το βασιλιά Αλφόνσο ΙΓ’ να προκηρύξει δημοτικές εκλογές την άνοιξη του 1931, όπου διάφοροι δημοκρατικοί, κεντροαριστεροί και αριστεροί συνδυασμοί καταφέρνουν να κερδίσουν τους περισσότερους μεγάλους δήμους της χώρας. Η στρατιωτική κυβέρνηση παραιτείται, ο βασιλιάς φεύγει στο εξωτερικό, ιδρύεται η Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία [η Πρώτη, βραχύβια, Φεβρουάριος 1873-Δεκέμβριος 1874]. Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται ο Αλκαλά-Θαμόρα. Στις εκλογές του Ιούνη επικρατούν Σοσιαλιστές και Ρεπουμπλικάνοι [δηλ. δημοκρατικοί του κέντρου και της κεντροαριστεράς] και τον Οκτώβριο πρωθυπουργός αναλαμβάνει ο μετριοπαθής ρεπουμπλικάνος Μανουέλ Αθάνια. Εν μέσω της Παγκόσμιας Οικονομικής Κρίσης, η κυβέρνηση δεν καταφέρνει να δώσει λύσεις απέναντι στα αντιτιθέμενα συμφέροντα, ενώ με τις προσπάθειες απαγκίστρωσης του κράτους από την Εκκλησία έρχεται σε σοβαρότατη κόντρα με τον πολύ ισχυρό στην Ισπανία Καθολικισμό. Μια αποτυχημένη απόπειρα αγροτικής μεταρρύθμισης οδηγεί σε νέες εκλογές το 1933, που τις κερδίζει η συνασπισμένη Δεξιά.

Ανακήρυξη Δημοκρατίας

Ο Αλκαλά-Θαμόρα αρνείται να ορίσει πρωθυπουργό τον αρχηγό της Δεξιάς, Χιλ Ρόμπλες, και σχηματίζεται κυβέρνηση μειοψηφίας, χωρίς συμμετοχή υπουργών της Δεξιάς αλλά με ψήφο ανοχής της, υπό τον ριζοσπάστη Αλεχάντρο Λερού. Η κατάσταση οξύνεται και η χώρα μυρίζει μπαρούτι. Ο Λερού δίνει αμνηστία στους συνεργάτες του στρατηγού Σανχούρχο για ένα αποτυχημένο πραξικόπημα του 1932. Βίαιες συγκρούσεις συμβαίνουν καθημερινά στους δρόμους ενώ η φασιστική Φάλαγγα, με ηγέτη τον Χοσέ Αντόνιο Πρίμο δε Ριβέρα, γιο του δικτάτορα, αρχίζει να αποκτά κάποια δύναμη προσεταιριζόμενη μοναρχικούς και εισχωρεί στον στρατό. Κατακτήσεις των εργαζομένων από την προηγούμενη περίοδο ανατρέπονται. Οι αριστερές οργανώσεις αντιδρούν. Τον Οκτώβρη του 1934 ξεσπούν γενικευμένες απεργιακές κινητοποιήσεις με επίκεντρο τις Αστούριες και την Καταλονία. Αυτή η Επανάσταση του 1934, όπως συνήθως αποκαλείται, πνίγηκε στο αίμα και ακολουθήθηκε από άγρια καταστολή.

Κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου – Πραξικόπημα – Εμφύλιος

Η ευρύτερη Αριστερά συνασπίζεται σε Λαϊκό Μέτωπο [κυρίως από Σοσιαλιστές, Κομουνιστές, Καταλανούς και Γαλικιανούς αυτονομιστές, και άλλα δημοκρατικά κόμματα] που κερδίζει τις εκλογές που γίνονται τον Φλεβάρη του 1936. Πρωθυπουργός ορίζεται πάλι ο Αθάνια που σε λίγο θα μεταπηδήσει στην Προεδρία της Δημοκρατίας.

Μανουέλ Αθάνια

Η κυβέρνηση Αθάνια προχωρά σε απελευθέρωση των δημοκρατικών πολιτικών κρατουμένων και αποκατάσταση των απολυμένων από την εργασία τους για πολιτικούς λόγους και προσπαθεί να ολοκληρώσει τις μεταρρυθμίσεις που έμειναν στη μέση το 1933. Άνεμος ελευθερίας και δημοκρατίας πνέει σε ολόκληρη την Ισπανία. Ωστόσο, η άρχουσα τάξη και οι πολιτικοί εκφραστές της, παραδοσιακή Δεξιά και φασίστες, καθώς και η Καθολική Εκκλησία, δεν δείχνουν διατεθειμένοι να παραδώσουν αμαχητί τη χώρα που θεωρούν ότι τους ανήκει δικαιωματικά.

Νίκη του Λαϊκού Μετώπου

17 Ιούλη 1936, οι δεξιοί και φασίστες στρατιωτικοί στασιάζουν ενάντια στη νόμιμη δημοκρατική κυβέρνηση. Η στάση ξεκινάει από την ισπανική αποικία στο Μαρόκο και την επόμενη μέρα μεταφέρεται στην κυρίως χώρα. Αποτυχαίνει να ανατρέψει άμεσα την κυβέρνηση αλλά ξεκινάει εμφύλιο πόλεμο. Η δημοκρατική Ισπανία στρατεύεται αυθόρμητα στη μάχη ενάντια στον φασισμό. Στην εσωτερική μάχη για την ηγεσία των στασιαστών νικητής σύντομα βγαίνει ο στρατηγός Φράνκο

Εξαρχής, το δίλημμα που τίθεται στα αριστερά κόμματα και οργανώσεις είναι αν θα προχωρήσουν σε κοινωνική επανάσταση ελπίζοντας σε περαιτέρω συσπείρωση και ενθουσιασμό των εργατικών τάξεων ή αν θα δώσουν προτεραιότητα στην εδραίωση της αστικής δημοκρατίας και στη νίκη ενάντια στον φασισμό κερδίζοντας τα μεσαία στρώματα που αμφιταλαντεύονται. Η διαχωριστική γραμμή περνάει και μέσα από τα κόμματα. Οι ισχυροποιημένοι αναρχικοί, που αρχικά δεν είχαν υποστηρίξει το Λαϊκό Μέτωπο, επιλέγουν κοινωνικοποιήσεις εργοστασίων και κτημάτων, ενώ το μικρό Κομουνιστικό Κόμμα [17 έδρες επί συνόλου 470 στη Βουλή], που δυναμώνει από τη σοβιετική ανάμειξη, διαλέγει να καθησυχάσει τις μικροαστικές τάξεις και τις ευρωπαϊκές αστικές δημοκρατίες θέτοντας ως πρώτο στόχο τη στρατιωτική νίκη και μεταθέτοντας για αργότερα την προλεταριακή δημοκρατία. Συχνά οι αντιπαραθέσεις μεταξύ αριστερών οργανώσεων παίρνουν βίαια μορφή.

Ο θάνατος του δημοκρατικού στρατιώτη

Όμως η μάχη είναι άνιση. Οι στασιαστές διαθέτουν την αμέριστη οικονομική και στρατιωτική βοήθεια της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας, με υπερσύγχρονο εξοπλισμό, ενώ οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες επιδεικνύουν ένοχη "ουδετερότητα". Είναι η εποχή της προσπάθειας εξευμενισμού του Χίτλερ και του Μουσολίνι, που κορυφώθηκε με τη Συμφωνία του Μονάχου το 1938. Η Σοβιετική Ένωση βοηθάει τη δημοκρατική Ισπανία, αλλά δεν επιθυμεί σύγκρουση με τους Αγγλογάλλους που ζητούν εγγυήσεις ουδετερότητας. Ως εκ τούτου, η σοβιετική αποστολή στρατιωτικού υλικού είναι ανεπαρκέστατη. Από την άλλη, χιλιάδες εθελοντές δημοκράτες απ' όλο τον κόσμο καταφθάνουν να πολεμήσουν στο πλευρό του ισπανικού λαού. Συνολικά γύρω στις 40 με 50 χιλιάδες ξένοι εθελοντές εντάχθηκαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, αν και ο αριθμός δεν ξεπέρασε τους 20.000 σε κάθε δεδομένη στιγμή. Εκατομμύρια σ' όλο τον κόσμο συμπαραστέκονται. Σημαντικά ονόματα που παίρνουν μέρος με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στον αγώνα του ισπανικού λαού είναι ο Τζορτζ Όργουελ, ο Αντρέ Μαλρώ, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ, ο Ίλια Έρενμπουργκ.

Στο στρατιωτικό μέτωπο, ο δημοκρατικός στρατός, παρά τον ενθουσιασμό και τη γενναιότητά του, δείχνει ανήμπορος να αντιμετωπίσει με επάρκεια τις καλύτερα οργανωμένες και εξοπλισμένες δυνάμεις των Εθνικιστών. Ο Φράνκο δεν κατορθώνει να υλοποιήσει τον πρωταρχικό του στόχο, την κατάληψη της Μαδρίτης. Όμως, οι Δημοκρατικοί δίνουν ουσιαστικά μάχες άμυνας και οπισθοφυλακής. Καμιά σημαντική πόλη δεν ανακαταλαμβάνεται άπαξ και πέσει στα χέρια των φασιστών. Η δημοκρατική υποχώρηση είναι αργή αλλά σταθερή. Όταν οι φρανκιστές εξαπολύουν σφοδρή επίθεση εναντίον της Καταλονίας στις 23 Δεκεμβρίου 1938 και στις 26 Γενάρη 1939 πέφτει η Βαρκελώνη, όπου είχε μεταφερθεί η έδρα της νόμιμης κυβέρνησης, ο πόλεμος έχει ουσιαστικά τελειώσει.

Ιούλιος 1936

Μάρτιος 1937

Φεβρουάριος 1939

Μερικούς μήνες αργότερα ξεκινάει μία από τις πιο μαύρες και αμείλικτες δικτατορίες που γνώρισε ποτέ η Ευρώπη. Το καθεστώς κυνήγησε εκδικητικά, ανελέητα και μαζικά τους ηττημένους πολιτικούς του αντιπάλους επί 40 σχεδόν χρόνια, μέχρι τον θάνατο του δικτάτορα Φράνκο. Η μεταπολίτευση του 1975 επέβαλε σιωπή για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στον εμφύλιο και τη δικτατορία.


Σύντομη εισαγωγική βιβλιογραφία για τον Ισπανικό Εμφύλιο

Ιστορικές μελέτες:

Χιού Τόμας, Ιστορία του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου [2 τόμοι]

Άντονι Μπίβορ, Ο Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939 [Γκοβόστης]

Μαρτυρία:

Τζορτζ Όργουελ, Φόρος τιμής στην Καταλονία [Μίνωας]/ Πεθαίνοντας στην Καταλονία [Κάκτος]

Μυθιστορήματα:

Έρνεστ Χέμινγουεϊ, Για ποιον χτυπά η καμπάνα [Καστανιώτης]

Χανς Μάγκνους Έτσενμπέργκερ, Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας [Οδυσσέας/ Εστία] [Για τη δολοφονία του ηγέτη των αναρχικών Ντουρούτι.]

Αντρέ Μαλρώ, Η ελπίδα [Εξάντας, μάλλον εξαντλημένο αλλά μπορεί να βρεθεί σε βιβλιοθήκες]

Χαβιέρ Θέρκας, Στρατιώτες της Σαλαμίνας [Πατάκης]


Προτεινόμενες ταινίες:

- Για ποιον χτυπά η καμπάνα [For Whom the Bell Tolls - Sam Wood, 1943]. Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του Χέμινγουεϊ μεταφερμένο στη μεγάλη οθόνη με τους Γκάρι Κούπερ, Ίνγκριντ Μπέργκμαν και Κατίνα Παξινού.

- Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη, [Mourir a Madrid – Frederic Rossif, 1963] Ντοκιμαντέρ με πρωτότυπο υλικό από τις μέρες του πολέμου.

- Άι Καρμέλα! [Ay Carmela – Carlos Saura, 1990]. Ένας θίασος που περιοδεύει στην Ισπανία διασκεδάζοντας τους στρατιώτες της Δημοκρατίας, αιχμαλωτίζεται όταν βρίσκεται κατά λάθος στη ζώνη που ελέγχουν οι Εθνικιστές.

- Γη και ελευθερία [Land and Freedom – Ken Loach, 1995]. Ένας νεαρός Άγγλος κομουνιστής φεύγει εθελοντής για τον Ισπανικό Εμφύλιο. Θα πολεμήσει, αλλά σύντομα θα βρεθεί μπλεγμένος στις εσωτερικές διαμάχες της Αριστεράς.

- Η γλώσσα της πεταλούδας [La lengua de las mariposas – Jose Luis Cuerda, 1999]. Ένα νεαρό αγόρι και ένας γερο-δάσκαλος που το εμπνέει με τις φιλελεύθερες ιδέες του. Όλα θα ανατραπούν όταν ξεσπάσει ο Εμφύλιος.

- Στη ράχη του διαβόλου [The Devil’s Backbone - Guillermo del Toro, 2001]. Ο 12χρονος Κάρλος, που έχει χάσει τον πατέρα του στον εμφύλιο, φτάνει σε ένα ορφανοτροφείο που μοιάζει στοιχειωμένο από τα φαντάσματα του παρελθόντος.

- Στρατιώτες της Σαλαμίνας [Soldados de Salamina – David Trueba, 2003]. Μια νεαρή συγγραφέας προσπαθεί να μάθει τι συνέβη όταν λίγες μέρες πριν το τέλος του Πολέμου ένας από τους ηγέτες της φασιστικής Φάλαγγας γλιτώνει από την εκτέλεση.

- Ο λαβύρινθος του Πάνα [Pans Labyrinth - Guillermo del Toro, 2006]. Πέντε χρόνια μετά τη λήξη του Ισπανικού εμφύλιου η κόρη ενός σαδιστή αξιωματικού δραπετεύει σε έναν κόσμο της φαντασίας της.

- Χέμινγουεϊ και Γκέλχορν [Hemingway & Gellhorn - Philip Kaufman, 2012]. Βιογραφία του Αμερικανού συγγραφέα και της τρίτης συζύγου του, δημοσιογράφου και πολεμικής ανταποκρίτριας Μάρθα Γκέλχορν. Μεγάλο μέρος της διαδραματίζεται στην Ισπανία τα χρόνια του εμφύλιου. Με τον Κλάιβ Όουεν και τη Νικόλ Κίντμαν.

- Όσο κρατάει ο πόλεμος [While at War - Alejandro Amenabar, 2019]. Ο συγγραφέας Μιγκέλ δε Ουναμούνο αρχικά υποστηρίζει τους φασίστες αλλά η στάση του αυτή οδηγείται σε σύγκρουση με τις αξίες και τις αρχές του όταν βλέπει αυτά που συμβαίνουν γύρω του.

- Το ατέλειωτο χαντάκι [The Endless Trench - Arregi, Garano, Goenaga, 2020]. Η Ρόσα κρύβει τον άντρα της, που καταζητείται από τους Φρανκιστές. Πόσο μπορεί να κρατήσει κάτι τέτοιο και πώς μπορεί να επηρεάσει τις σχέσεις του ζευγαριού;


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου